Illa de San Simón

A Illa de San Simón conforma, xunto coa de San Antón e outros illotes menores, como os de Corveiro, San Bartolomé e San Norberto, o arquipélago de San Simón, pertencente á parroquia de Cesantes, no municipio de Redondela. Na actualidade, atópase deshabitada e é destinada para fins turísticos e culturais.

A illa preside a Enseada de San Simón, no extremo interior da Ría de Vigo, cuxas augas bañan os municipios de Redondela, Soutomaior e Vilaboa. O conxunto das dúas illas mide 250 metros de longo e 84 de ancho.

Ao longo da súa historia, a illa foi empregada como mosteiro, lazareto, cárcere e fogar para nenos orfos. O conxunto das dúas illas principais, a de San Simón e a de San Antón, está catalogado como Ben de Interese Cultural con categoría de lugar histórico desde 1999.

Historia

Na Idade Media, a illa foi un emprazamento monástico. Proba diso é o testemuño do trobador Mendiño, presumiblemente nativo da zona, que deixou constancia deste feito nos seguintes versos da súa autoría, cuxa música, sen embargo, perdeuse:

 

Sedia-m’ eu na ermida de San Simión

e cercaron-mi-as ondas que grandes son.

Eu atendend´o meu amigu’! E verrá?

Estando na ermida, ant’ o altar,

cercaron-mi-as ondas grandes do mar.

Eu atenden[d´o meu amigu’! E verrá?]

E cercaron-mi-as ondas que grandes son:

non ei [i] barqueiro nen remador.

Eu [atendend´o meu amigu’! E verrá?]

E cercaron-mi-as ondas do alto mar:

non ei [i] barqueiro ne sei remar.

Eu aten[dend´o meu amigu’! E verrá?]

Non ei i barqueiro nen remador:

morrerei “eu”, fremosa, no mar maior.

Eu aten[dend´o meu amigu’! E verrá?]

Non ei [i] barqueiro nen sei remar:

morrerei eu, fremosa no alto mar.

Eu [atendend´o meu amigu’! E verrá?]

Entre os séculos XII e XIII estivo habitada por cabaleiros da orde do Temple, ata que a súa excomunión e disolución deixa a illa en mans da Coroa de Aragón, que a doa ao Bispado de Tuy no ano 1370 en agradecemento pola súa fidelidade. Posteriormente estivo habitada por monxes franciscanos, da orde dos pascualinos de San Simón. A Illa de San Simón foi posteriormente escenario e campo de batalla durante as Guerras Irmandiñas (1467-1469). Despois de permanecer case un século abandonada, a diocese de Tuy, que ata o momento tiña o control político da illa, cédella a Isabel a Católica nun acto de agradecemento pola súa fidelidade.

A continua ocupación por ordes monásticas debíase á súa atractiva situación xeográfica, xa que se atopaba illada, nun lugar apracible e retirado, idóneo para o estilo de vida monacal e razoablemente preto do mosteiro de Poio, un dos máis importantes da época.

En 1589, a illa foi saqueada por piratas ingleses, entre os que figuraba o arquiconocido Francis Drake. Desde mediados do século XVII, a illa permaneceu temporalmente abandonada.

A Enseada de San Simón foi escenario do fito histórico local da Batalla de Rande, en 1702, cando unha frota angloholandesa tratou de asaltar a frota de Indias cargada coas mercadorías de case tres anos (tratándose seguramente de diamantes, cacao, madeiras nobres e tabaco, ademais de ouro e prata). Ambas as potencias, Inglaterra e Holanda, unidas na Guerra de Sucesión contra a coroa de Castela, eran na época inimigas de España, a primeira potencia mundial de entón, contra a que arrastraban unha hostilidade secular por ser imperios competidores respecto dela. Os galeóns españois, escoltados polos seus aliados franceses, foron derrotados e saqueados, aínda que se logrou salvar gran parte da carga, pois unha importante cantidade de ouro e prata propiedade da coroa de Castela xa fora transportada ata Madrid semanas antes do enfrontamento. Dise, con todo, que co fin de frustrar as expectativas de roubo, outra parte das riquezas foi lanzada ao mar. Posteriormente, as tropas da frota angloholandesa asaltaron múltiples localidades da Ría de Vigo, con especiais efectos devastadores en Vigo, Cangas do Morrazo, Redondela, Soutomaior e Arcade, lugares que queimaron e arrasaron. A Illa de San Simón tamén se viu afectada por estes actos de destrución e pillaxe.

A ermida de San Pedro que nela había quedou case totalmente destruída ata a súa posterior restauración no século XIX. Os testemuños elaborados sobre o paradoiro das riquezas lanzadas no suceso son contraditorios, e as numerosas inmersións realizadas en anos posteriores revelaron a inexistencia de ouro e doutros materiais preciosos ao redor da illa.

En 1719 hai noticia de que un almirante Michel, no marco do ataque inglés contra a vila de Vigo ese ano, penetrou na illa, pero non se dispón de suficiente información sobre este feito para facer un balance da súa importancia. Faise constar, con todo, para dar noticia da implicación da Illa de San Simón, ben que anecdótica, nos acontecementos históricos da época.

Case un século máis tarde, ao padecer a Ría de Vigo unha nova ameaza, esta vez por parte das tropas francesas de Napoleón na Guerra da Independencia Española, as tropas francesas incendiaron o convento e a igrexa que por entón había na illa, e arderon tamén todos os valiosos arquivos que alí se conservaban.

Toda esta marusía de invasións e saqueos por parte de piratas e exércitos inimigos provocou unha gran inestabilidade na comarca, e a illa foi finalmente abandonada.

Décadas máis tarde, por Real Ordenanza do 6 de xuño de 1838, e da man do comerciante rioxano Norberto Velázquez Moreno, procedeuse á habilitación e acondicionamento da illa para convertila nunha leprosería, para o que Velázquez Moreno adiantou recursos económicos propios. Mandárona construír en 1842 e alí purgaban as súas enfermidades os contaxiados procedentes de portos europeos e do Caribe. Na illa de San Antón estaban os enfermos incurables, mentres que na de San Simón albergábase ao resto. Dadas as frecuentes corentenas ás que debían someterse os navíos da ruta americana, era un elemento indispensable, co fin de eliminar as numerosas epidemias de cólera e lepra procedentes do exterior, para todo porto que quixese entrar nas vías marítimas de percorrido longo, o que foi un feito diferencial e vital para a expansión do porto de Vigo e o establecemento das conserveiras catalás, que trouxeron consigo novas técnicas de organización empresarial e manufactureira.

A leprosería deixouse de utilizar en 1923, aínda que non se clausurou ata 1927, cando se construíu a ponte que une a illa de San Simón coa de San Antón, antes do cal, o único medio de comunicación entre as dúas illas era o marítimo. No período da Guerra Civil e a posguerra, entre 1936 e 1943, a illa pasou a utilizarse como colonia penitenciaria.

O edificio da antiga leprosería quedou así convertido a albergue dos militares que vixiaban a illa, así como para uso do persoal administrativo, de intendencia ou enfermería. Para as súas novas funcións, construíronse ademais torres de vixilancia, a máis diso mellorarse os muros e os accesos.

Foi en 1943 cando o arquipélago deixou de funcionar como cárcere, sufrindo un paulatino abandono, interrompido só nas épocas estivais polos membros da Garda de Franco, co nome de Colonia de Educación e Descanso.

A illa foi clausurada temporalmente debido a un accidente naval, pero reabriuse para ser empregada como o Hogar Méndez Núñez para a Formación de Orfos de Mariñeiros, que funcionou entre 1955 e 1963.

En marzo de 1975 daba comezo un litixio entre os concellos de Vigo e Redondela pola xurisdición administrativa das illas de San Simón e San Antón.

O litixio tivo a súa primeira resposta institucional en marzo de 1977 a favor de Redondela, baseada, principalmente, no criterio de proximidade.

Vigo mantivo o preito xudicial, aínda que na Audiencia de Pontevedra, a xustiza fallou a favor de Redondela. Desde o consistorio vigués recorreuse a sentenza e, desta forma, chegou ao Tribunal Supremo, que ratificou a sentenza anterior da Audiencia de Pontevedra.

No ano 1999, como xa se aludiu máis arriba, as illas de San Simón e San Antón foron declaradas Ben de Interese Cultural (BIC) e comezouse a restauración, con César Portela, na que se tratou de alcanzar unha harmonía entre a natureza (rescatando os xardíns e o centenario Paseo dous Buxos, paseo-miradoiro percorrido de buxos centenarios) e a remodelación dos edificios xa existentes, cun enfoque conservacionista respecto da contorna, procurando impedir e previr a súa deterioración. Ademais de Ben de Interese Cultural, as illas foron tamén declaradas Zona de Especial Protección dos Valores Naturais (ZEPVN) e integradas dentro da Rede Natura 2000.

A recuperación traduciuse na implementación de auditorio, biblioteca, escola de mar, hotel, e restaurante á illa. Entre as diferentes actividades realizadas nese lugar destacan a celebración da entrega dos Premios Xerais e do Premio Merlín.

Finalmente, aínda que este feito non é amplamente coñecido, a Illa de San Simón recibe tamén o nome non oficial de Illa do Pensamento en certos círculos minoritarios, no contexto dun proxecto dirixido por Francisco Javier Alonso González, unha vez director-xerente da Fundación Illa de San Simón, que pretendeu no seu día converter a patrimonial illa en punto de afluencia e interese para artistas e pensadores. A anunciación do inicio dos trámites para a extinción desta fundación, dependente da Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria da Xunta de Galicia, foi anunciada o 5 de decembro de 2012 polo presidente da Xunta, Alberto Núñez Feijoo.

Actualmente, o arquipélago está aberto ao público para visita guiada e acolle diversas actividades patrocinadas pola Xunta.